प्रभाकरपंत कोरगावकर

छत्रपती शाहू महाराजांनी ज्यांना व्यापारी पेठ वसवण्याची प्रेरणा दिली ते कै. लक्ष्मणराव कोरगावकर गोव्यातील पेडण्याजवळच्या ८ किमी अंतरावरच्या कोरगाव या गावचे मूळचे रहिवासी.पोर्तुगीजांनी मांडलेल्या अत्याचाराला कंटाळून सावंतवाडी इथं येऊन ते व्यापार करत. तिथून लक्ष्मणराव कोरगावकर कोल्हापुरात आले. सुरुवातीच्या काळात बापूसाहेब पाटील यांच्या घरासमोर आताची व्यापारी पेठ आहे तिथं एक त्यांचं घर होतं. आपल्या संस्थानचा विकास व्हावा , व्यापार उदीम वाढावा , शहर पूर्वीच्या गर्दीच्या जागेतून जरा बाहेरच्या बाजूला लोकवस्ती व्हावी , या उद्देशानं महाराजांनी बऱ्याच जणांना घरं बांधण्यासाठी जागा दिल्या. ई - ३४५ व ई - ३८१ ही १० एकर जागा महाराजांनी लक्ष्मणराव कोरगावकर यांना सवलतीच्या दरात दिली. त्यावर पुढील बाजूस दगडी घर व मागील बाजूला भव्य ऑईल मिल व वखारी (गोडाऊन्स) कोरगावकर यांनी बांधल्या. तिथं दोन विहिरीही होत्या.आता लोकांनी कचरा टाकल्यानं त्या बुजल्या आहेत. घराचा तळमजला सुरुवातीला लक्ष्मणरावांच्या पत्नी भागिरथीबाई यांनी स्वतः उभं राहून बांधून घेतला होता. खालच्या बाजूला स्वयंपाकघर व न्हाणीघर होतं. वरच्या मजला नंतर बांधला. तिथं विद्यार्थी आणि प्रवासी रहात. कोकणातून मुंबईला येणारे जाणारे इथंच पडाव टाकत. कोकणात शिकण्याची सोय नव्हती. नोकरीची संधी नसे. म्हणून कायम ( येताजाता) चाकरमानी प्रवासी आणि विद्यार्थ्यांची इथं गर्दी असायची. मुंबई गोदीत ( डॉकयार्ड ) बॉम्बस्फोट झाला होता, तेव्हा तर घाबरून गावचा रस्ता धरलेल्या मुंबईकरांची एकच झुंबड इथं उडाली होती. मोठे डॉर्मिटरीसारखे हॉल झोपायला - उठाबसायला आणि दोन्ही वेळचं जेवण - न्याहारी ( अन्नछत्रच जणू.) आल्यागेलेल्यांना मिळण्याची खात्री. स्वयंपाकासाठी चार बायका असायच्या. सीताबाई कोरगावकर यांची गतधवा भावजय , सावंतवाडीच्या कृष्णाबाई बांदेकर अशा कित्येक बायकांनी इथल्या रांधपघरात चुलीवर अन्न रांधून भुकेल्या जीवांच्या तोंडी वेळेला चार घास भरवले आहेत.सकाळी न्याहारीसाठी उसळ चपाती / भाकरी आणि चहा दिला जायचा. सुरुवातीच्या काळात फक्त वैश्य समाजातील मुलं आणि कोरगावकरांच्या नातेवाईकांची मुलं असायची. नंतर मात्र इथं सर्वांना मुक्तद्वार झालं. हे अन्नछत्र किंवा धर्मशाळा पुढच्या चार पिढ्या ( कालानुरूप)अखंड सुरू राहिलं आहे. त्यांचे पुत्र गोविंदराव यांनी वडीलांनी सुरु केलेलं हे काम पुढं चालू राहील असं पाहिलं. पण आजोबांचं कार्य खऱ्या अर्थानं वाढवलं ते प्रभाकरपंतांनी. एकुलते नातू असल्याने आजोबांचे लाडके असलेला प्रभाकर वयाच्या १० व्या वर्षापासूनच पेढीवर जायला लागले .मॅट्रिकपर्यंत विद्यापीठ हायस्कूलमध्ये शिकल्यावर वैश्यवृत्तीनं त्यांनी आपला व्यापार वाढवत नेला. पण आयुष्यभर "जोडूनिया धन उत्तम व्यवहारे उदास विचारे वेच करी " असं त्यांचं आचरण. प्रभाकरपंत कोरगावकर यांच्या काळात तर हे घर म्हणजे समाज कार्यकर्त्यांचं माहेरघरच ठरलं. विद्यार्थ्यांप्रमाणे समाजसेवक , कार्यकर्ते , स्वातंत्र्य चळवळीतील क्रांतिकारक, गरजू प्रवासी आपली पथारी इथं टाकत. कुणीही यावं आणि हवे तितके दिवस रहावं अशी मुभा. आपलं काम सांगावं, रहावं , खावं प्यावं आणि वर आणखी दक्षिणेसारखं प्रभाकरपंतांकडून मानधन , देणगी वा मदत घेऊन जावं असा सारा प्रकार. कार्यकर्ते येत , रहात. दे. भ. रत्नाप्पाण्णा कुंभार यांना संसार मांडण्यासाठी शेजारची जागा ( तिथं आता महिला दक्षता समितीचं ऑफिस आहे.) काही वर्ष दिली होती. डॉ. जे पी. नाईक व चित्रा नाईक ( त्यांचा हा दुसरा विवाह घडवून आणण्यात प्रभाकरपंत यांचाच पुढाकार होता.) यांना पुढच्या बाजूला स्वतंत्र रहाण्याची व्यवस्था केली होती. किती मोठे समाजसेवक इथं रहायला येत.यशवंतराव चव्हाण , सेनापती बापट , विनोबा भावे , वसंतराव व कुसुमताई नारगोळकर दांपत्य, बाबासाहेब रेडीकर , मामा क्षीरसागर , शंकरराव देव , प्रेमाताई कंटक , विमलताई ठकार , दादा धर्माधिकारी , नानासाहेब गोरे , एस्. एम्. जोशी , यदुनाथ थत्ते , बाबा आढाव , नरेंद्र दाभोलकर आदी मान्यवर मंडळी या वास्तूला पाय लावून गेली आहेत , काही मुक्काम करुन गेली आहेत. बाबा व साधनाताई आमटे लग्न झाल्यावर प्रथम आले तेव्हा प्रभाकरपंतांच्या पन्हाळ्यावरच्या बंगल्यावरच राहिले होते. आपल्या वडीलांच्या बाराव्या दिवशी प्रजापरिषद आणि खादी संघाला पंचवीस हजारांची मदत करण्याएवढे सुधारकी विचार त्या काळात त्यांच्याकडं होते.आचार्य जावडेकरांपासून भाई माधवराव बागलापर्यंत अगणित कार्यकर्त्यांना ते वार्षिक मानधन देत असत. महाराष्ट्रातील आणि बाहेरच्या सुध्दा संस्थाना लाखो रुपयांच्या देणग्या त्यांनी दिल्या.पण स्वतःवर अनाठायी टॅक्स लादणाऱ्या इन्कम टॅक्स अधिकाऱ्यांना मात्र ठाम राहून त्यांनी चांगलंच वठणीवर आणलं होतं. हरिजन सेवक संघाचं काम सुरळीत चालेल हे त्यांनी पाहिलं. "समाज प्रबोधन " या संस्थेच्या माध्यमातून सामाजिक , राजकीय , शास्त्रीय महत्वाची अनेक पुस्तकं प्रकाशित केली. विचारवंतांची संमेलने भरवली, व्याख्यानं आयोजित केली. अन्नधान्य टंचाईच्या काळात प्रभाकरपंतांनी गोरगरिबांसाठी १ रुपयांत ३ किलो धान्य अशी योजना सुरू केली होती. त्यावेळी त्यांच्या या बंगल्यापासून व्हिनस कॉर्नरपर्यंत पहाटेपासून रांग लागते असे. दुष्काळात जास्त किमतीत धान्य खरेदी करुन कमी किंमतीत गरीबांना वाटणाऱ्या प्रभाकरपंतांना "आधुनिक दामाजीपंत " म्हणावंसं वाटलं तर त्यात चुकीचं काय आहे ? गरजूंना डोळस मदत करणारे प्रभाकरपंत स्वतःचे कपडे स्वतः धुवायचे. सेवक संघाच्या कार्यकर्त्यांना वेळेला प्रथम वर्गाची , कधी विमानाची तिकिटे काढून देत आणि स्वतः तिसऱ्या वर्गानं प्रवास करत.आयुष्यात त्यांनी चैन केली असेल तर ती फक्त प्रवासाची.पत्नीसाठी त्यांनी तीर्थयात्रा सुध्दा केल्या.घरात मात्र देवाला फुलं वहाणं एवढीच त्यांची पूजा. मानवतेची पूजा मात्र ते जन्मभर अहोरात्र करत राहिले. अनावश्यक खर्च केलेला प्रभाकरपंतांना आवडत नसे.साधं शाकाहारी जेवत. त्यांच्या पत्नी मात्र मांसाहारी होत्या. खादीचं धोतर , खादीचा सदरा आणि डोक्यावर खादीची टोपी असा त्यांचा वेष पाहून त्यांच्या ऐश्वर्याची कल्पना करता येणं शक्य नव्हतं. वायफळ खर्च त्यांना अजिबात खपायचा नाही. पाणी तापवायच्या बंबात टाकाऊ जळणाऐवजी भूसा वापरला तरी त्यांना राग येई. फळांचा रस वगैरे श्रीमंती चोजले आवडत नसत. पृथ्वीतलावरचं देवदुर्लभ अमृत म्हणजेच ताक त्यांना अती प्रिय. नेहमी फक्त चार जोड कपड्यांवर त्यांनी आपलं काम भागवलं. हरिजन सेवक संघाची प्रेरणा घेऊन प्रभाकरपंतांनी १९४८ साली मागास विद्यार्थ्यांसाठी "विनयकुमार छात्रालय" ( सध्याच्या महावीर उद्यानाशेजारी ) व टाकाळ्यावरच्या जागेत "हिंद कन्या छात्रालय " सुरु केलं. या छात्रलयाच्या पहिल्या विद्यार्थिनी खडकलाट इथल्या विनोबा भावे यांचे सहकारी दिवाकर हरिदास या शिक्षकाची कन्या सुनिता दिवाकर हरिदास आणि पुढं शिवाजी विद्यापीठाचे प्रकुलगुरु घाटे यांच्या पत्नी झालेल्या कु.पाटोळे या मुली होत्या. विनयकुमार छात्रालयाच्या जागेत पुढं १९८० च्या दशकात आमच्या फेमिना क्लबला वृध्दाश्रम आणि पाळणाघर चालवायला जागा विनामूल्य वापरायला दिली होती. सध्या रोटरीची रक्तपेढी सुरु आहे ती जागा लिजवर दिलेली आहे. ) पुढं हिंद कन्या छात्रालय इमारत नवी बांधली.दोन्हीकडं ३० मुलं , ६० मुली आहेत. या छात्रालयात राहून शिकलेली , मॅट्रिक च्या परीक्षेत केंद्रित पहिली आलेली लीला कांबळे ही मुलगी (प्रसुतीतज्ञ डॉ. लीला महापुरे) आज वडगावातील सुप्रसिद्ध प्रसुतीतज्ञ झाली आहे. ( मागल्या शुक्रवारीच आम्ही त्यांच्या हॉस्पिटलला भेट देऊन आलो.) छात्रालयातील मुलामुलींना रोज चांगलं जेवण मिळतंय ना , हे तपासण्यासाठी सुचेताताई अधूनमधून सरप्राइज व्हिजिट देऊन स्वतः तिथं जेवून बघत. या कामात सर्वोदय कार्यकर्ते सहभागी होत.डॉ .अभय बंग यांचे वडील ठाकूरदास बंग तिथं येत. ते विनयकुमार छात्रालयात मुक्काम करत. "मातृमंदिर" - देवरुखच्या इंदिराबाई हळबे या नागपूरवरुन कमलाबाई होस्पेट यांच्याकडं शिकून कोल्हापुरात आल्या. त्या प्रभाकरपंतांना भाऊ मानत. पुढं त्यांनी देवरुख इथं "मातृमंदिर" सुरु केलं. मातृमंदिरच्या वाढीसाठी प्रभाकरपंतांनी भरघोस मदत केली.त्या संस्थेचं आजवरचं कार्य सर्वश्रुत आहे. कै.आप्पासाहेब पटवर्धन यांचा "गोपुरी आश्रम" उभा करण्यासाठी त्या काळात पन्नास हजारांची जमीन खरेदी करून दिली होती. विद्यार्थ्यांना मदत करण्याबरोबरच शिक्षणसंस्थांना विकासासाठी आर्थिक सहाय्य पुरवण्याचं धोरण कोरगावकर यांनी ठेवलं. "आंतर भारती" संस्थेला १९७० दरम्यान इमारत बांधकामासाठी कै. अनिल कोरगावकर यांनी २ लाख रुपये दिले त्यातून "कोरगावकर हायस्कूल " उभं राहिलं. १९४६ साली वडीलांच्या निधनानंतर वर्षभरात "गोविंदराव कोरगावकर ट्रस्ट" स्थापन करून प्रभाकरपंत कोरगावकर त्या माध्यमातून अखेरपर्यंत आपलं योगदान समाजाला भरभरून देतच राहिले. पण ते प्रसिद्धीपासून नेहमी चार हात लांबच रहात. गांधीजींचे विश्वस्त विचार खऱ्या अर्थाने आचरणात आणण्याचं उदाहरण म्हणजे प्रभाकरपंत कोरगावकर यांचं पारदर्शक निस्पृह जीवन. सासऱ्यांचा वारसा सर्वार्थानं चालवणाऱ्या सुचेता कोरगावकर यांनी घराबाहेर (स्टेशन समोर) १९८० साली "भाजी भाकरी केंद्र" सुरु केलं. पिठलं भाकरी - चपाती , भजी आणि जिलेबी असं तिथं एक स्वस्तात मिळे. हमाल पंचायत कोल्हापूरचे अध्यक्ष राणे यांनी कष्टकरी कामगारांना द्यायला हवी म्हणून जिलेबी द्यायला सुचवलं होतं. त्यातून ३०-४० बायकांना रोजगार मिळाला होता. सी.पी.आर.जवळ , एस्टी स्टॅन्डजवळ , गंगावेशीत वैश्य बोर्डिंगमध्ये , मार्केट यार्ड इथं ही झुणका भाकर केंद्रं होती. वेळ पडली तर स्वतः सुचेताताई टेंपोतून जेवण केंद्रांवर नेऊन पोहोचवत .१५ ऑगस्ट आणि २६ जानेवारीला स्वस्त जिलेबी साठी तिथं रांगा लागत. भाजी भाकरी केंद्रात कामाला येणाऱ्या महिलांचे कौटुंबिक प्रश्न समजत गेल्यावर ते सोडवण्यासाठी "महिला दक्षता समिती " सुरु करण्यात आली.(हे नाव प्रमिला दंडवते यांनी सूचवलं होतं.) या कामात सुरुवातीपासून ऊमिलाताई सबनीस , शकुंतलाबाई पाटील साथीला होत्या.पुढं मीराताई संत , शकुंतलाबाई करमरकर , सुचेना पडळकर , आशा अपराध , तनुजा शिपूरकर अशा एकेक जणी येऊन मिळाल्या. आजही हे काम तेवढ्याच जोमात चालू आहे.

गारगोटीच्या मौनी विद्यापीठाच्या सुरुवातीपासून कोरगावकर परिवाराचं योगदान राहीलं आहे. सुचेताताई तिथं चेअरपर्सन होत्या. आशिष व आता सौ. पल्लवी आशिष तिथं कार्यरत आहेत. मौनी विद्यापीठात "जे.पी. नाईक व्याख्यानमाला" सुरू केली होती.

काळाची गरज म्हणून हिंद कन्या छात्रालयात २००३ मध्ये ज्येष्ठ ‌नागरिकांसाठी "विरंगुळा केंद्र" चालू केलं. त्याचे २७५ सभासद आहेत. कोयना काळात त्या केंद्राचं काम जरा मंदावलं आहे. डॉ जे.पी. नाईक पतीपत्नींच्या "इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ एज्युकेशन"ला पुण्यात शासनाकडून जागा उपलब्ध झाली.तिथं कै. अनिल कोरगावकर यांनी दिलेल्या देणगीतून "लक्ष्मीबाई कोरगावकर वसतिगृह " उभं राहिलं आहे. पन्हाळ्यावरील जागेवर दर मे महिन्यात प्रभाकरपंत "आंबा महोत्सव" भरवायचे.आता पन्हाळ्यावरील जागेवर "हॉटेल हिलटॉप" सुरू आहे. पण कोल्हापूरात येणाऱ्या कार्यकर्त्यांची सोय आणि पाहुणचार तिथं हमखास होणार याची खात्री. "स्त्री अभ्यास व्यासपीठ " हे गारगोटी इथं आयोजित केलेली महिला शिबिरं , मेळावे अशा कार्यक्रमांतून प्रेरणा घेऊन निर्माण झालं. या शिबिरांच्या निमित्तानं कितीतरी महिला कार्यकर्त्या यायच्या. डॉ. रोहिणी गवाणकर, प्रा.पुष्पा भावे , लोहिया , रुपा कुलकर्णी, नलिनी पंडित , निलम गोऱ्हे , छाया दातार अशा महिला कार्यकर्त्या, प्रमिलाताई दंडवते , मृणाल गोरे अशा राजकीय कार्यकर्त्या येत , हक्कानं माहेरवाशिणी असल्यासारख्या या घरात रहात. स्वातंत्र्य चळवळ , भूदान चळवळ , स्वातंत्र्योत्तर काळातील महाराष्ट्र एकीकरण चळवळ , पुढली स्त्री मुक्ती चळवळ आणि महिला सक्षमीकरण कार्य अशा महाराष्ट्र आणि देशातील महत्त्वाच्या घडामोडींचा आणि विधायक विचारांच्या आदानप्रदानाचा हा बंगला आजवर साक्षीदार राहिला आहे. कोल्हापूरच्या मानवतावादी आणि बहुजनहिताच्या कार्याचा इतिहास पाहू गेल्यास या बंगल्याचं योगदान विचारात घेतल्याविना आपल्याला पुढं जाता येत नाही. बंगल्यात कालानुरूप आधुनिक अंतर्गत बदल झाले असले तरी घरातील कोरगावकरांच्या "अंतरा"त बदल झालेले नाहीत आणि कार्यकर्त्यांना त्यांनी "अंतर" ही दिलेलं नाही. संपत्तीनं श्रीमंत वास्तू अनेक असतात , असतील , पुढं उभ्या राहतील. पण विधायक सामाजिक सक्रीय सहभागानं खऱ्या अर्थानं समृध्द‌ - श्रीमंत झालेली ही वास्तू आहे. या वास्तूला असं "श्रीमंत" करणाऱ्या आणि आजवर राखणाऱ्या मोठ्या मनाच्या कोरगावकर परिवाराचं कायमचं ऋण कोल्हापूरकरांवर आहे.

संदर्भ :
स्मृती ग्रंथ
प्रभाकरपंत कोरगावकर -
संपादक - भाई माधवराव बागल.
ऋणनिर्देश :
श्रीमती सुचेना कोरगावकर
सौ. पल्लवी कोरगावकर
छायाचित्रं संदर्भग्रंथातून.

२६ जुलै २०२३, अनुराधा अनिल तेंडुलकर, कोल्हापूर यांच्या लेखणीतून